Từ chủ nghĩa tất định công nghệ đến thao túng nhận thức trong kỷ nguyên số.
Trong thời đại chuyển đổi số, công nghệ được xem như động lực tăng trưởng không thể thiếu. Tuy nhiên, một nghịch lý ngày càng rõ rệt: doanh nghiệp – thay vì làm chủ công nghệ – lại bị công nghệ dẫn dắt. Họ đầu tư vào các hệ thống “số hoá”, “AI hoá”, “blockchain hoá” mà không xác định rõ mục tiêu chiến lược, giá trị cốt lõi, hay nhu cầu xã hội mà công nghệ đó giải quyết.
Hiện tượng này không đơn thuần là sai lầm quản trị, mà phản ánh sâu sắc hơn một cơ chế xã hội – học thuật được gọi là chủ nghĩa tất định công nghệ (Technological Determinism)
1. Chủ nghĩa tất định công nghệ
Khái niệm Technological Determinism được khởi xướng bởi Thorstein Veblen (1904) và phát triển mạnh qua các công trình của Marshall McLuhan (1964) và Langdon Winner (1986). Theo đó, công nghệ không chỉ là công cụ trung tính, mà là lực lượng có khả năng định hình cấu trúc xã hội, kinh tế và văn hoá.
McLuhan nổi tiếng với câu nói: “The medium is the message” — hàm ý rằng công nghệ truyền thông không chỉ chuyển tải thông tin mà còn định hình cách con người cảm nhận và hành động.
Áp dụng vào bối cảnh doanh nghiệp hiện đại, điều này có nghĩa: “Khi công nghệ trở thành trung tâm ra quyết định, doanh nghiệp đánh mất quyền tự chủ chiến lược và bị “lập trình ngược” bởi chính hệ thống mà họ xây dựng”.
Nhà nghiên cứu Andrew Feenberg (2002) trong Transforming Technology nhấn mạnh: “Công nghệ không chỉ là công cụ; nó là cấu trúc quyền lực được mã hoá.” Điều này lý giải tại sao các quyết định “chuyển đổi số” không đơn thuần là kỹ thuật – mà là hành vi chính trị và quyền lực trong doanh nghiệp.
2. Khi doanh nghiệp trở thành con rối
- Chạy theo công nghệ thay vì mục tiêu: Các tổ chức dễ bị “tất định hoá” bởi công nghệ – nghĩa là tin rằng cứ ứng dụng công nghệ thì sẽ phát triển. Theo khảo sát của Harvard Business Review (2022), hơn 70% các dự án chuyển đổi số thất bại, vì “thiếu định hướng chiến lược và nhân tố con người”. Khi công nghệ được xem như mục tiêu tự thân, doanh nghiệp đánh mất khả năng phản biện: không còn hỏi “Tại sao cần?”, chỉ hỏi “Công nghệ nào mới nhất?”.
- Thay đổi cấu trúc quyền lực nội bộ: Các hệ thống ERP, AI phân tích dữ liệu, hay nền tảng CRM có thể vô tình tái cấu trúc cách quyền lực vận hành trong tổ chức. Dữ liệu và thuật toán dần thay thế trực giác quản trị, tạo ra “sự phụ thuộc kỹ thuật” (technical dependency). Khi mọi quyết định được hợp lý hóa bằng “máy đã nói vậy”, tổ chức đánh mất năng lực đạo đức và trách nhiệm — một dạng tha hóa công nghệ được Winner (1986) gọi là “autonomous technology”
3. Khi Big Tech sử dụng công nghệ như công cụ thao túng
Nếu doanh nghiệp bị công nghệ chi phối, thì ở chiều ngược lại, các tập đoàn công nghệ lớn (Big Tech) lại sử dụng chính công nghệ để chi phối doanh nghiệp và xã hội.
- Facebook/Meta và Google khai thác mô hình “attention economy” — nơi mọi hành vi người dùng trở thành dữ liệu phục vụ quảng cáo. Báo cáo của Shoshana Zuboff trong The Age of Surveillance Capitalism (2019) cho thấy cách các nền tảng này “thu hoạch hành vi” (behavioral surplus) để điều khiển xu hướng tiêu dùng và chính trị.
- Amazon sử dụng thuật toán tối ưu hóa chuỗi cung ứng để kiểm soát gần như toàn bộ hệ sinh thái thương mại điện tử, buộc các nhà cung cấp nhỏ phải phụ thuộc vào nền tảng, mất quyền tự chủ về giá và khách hàng.
- OpenAI, Google DeepMind, Microsoft đang định hình lại cả ngành tri thức bằng mô hình ngôn ngữ lớn (LLM). Tuy nhiên, việc kiểm soát dữ liệu huấn luyện và khả năng thao túng nhận thức qua nội dung sinh ra từ AI đã đặt ra câu hỏi về chủ quyền thông tin của doanh nghiệp và người dùng.
4. Tái định nghĩa vai trò doanh nghiệp trong kỷ nguyên công nghệ:
Một doanh nghiệp hiện đại không thể từ chối công nghệ, nhưng cần giành lại quyền chủ thể.
Điều đó đòi hỏi:
- Đặt chiến lược trước công nghệ – công nghệ chỉ là công cụ thực thi mục tiêu kinh doanh, không phải mục tiêu tự thân.
- Xây dựng năng lực phản biện công nghệ (technological reflexivity) – hiểu rõ giới hạn, rủi ro và mặt tối của các hệ thống.
- Thực hành “ethical technology governance” – quản trị công nghệ có trách nhiệm, đảm bảo minh bạch, công bằng và tính nhân bản.
- Duy trì bản sắc tổ chức – công nghệ phải phản chiếu giá trị con người, chứ không định nghĩa lại con người
Khi doanh nghiệp đánh mất khả năng định hướng, công nghệ sẽ trở thành “người cầm dây rối” – kéo họ chạy theo logic của thuật toán, dữ liệu và hình ảnh bề ngoài.
Ngược lại, khi doanh nghiệp hiểu rằng công nghệ là diễn viên, không phải đạo diễn, họ mới có thể sử dụng nó để sáng tạo giá trị thật.
Công nghệ không có lỗi. Vấn đề là ở chỗ ai đang điều khiển ai.
Tài liệu tham khảo chọn lọc
- McLuhan, M. (1964). Understanding Media: The Extensions of Man. McGraw-Hill.
- Winner, L. (1986). The Whale and the Reactor: A Search for Limits in an Age of High Technology. University of Chicago Press.
- Feenberg, A. (2002). Transforming Technology: A Critical Theory Revisited. Oxford University Press.
- Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism. PublicAffairs.
- Harvard Business Review (2022). Why Digital Transformations Fail: Common Causes and Lessons.
- MIT Sloan Management Review (2023). The Digital Value Mindset.
- Strubell, E., Ganesh, A., & McCallum, A. (2019). Energy and Policy Considerations for Deep Learning in NLP. ACL.